Las maurilhas (cronica Radiò Païs)

- De qué vam parlar uei ?

Uei, dab lo més de març, lo més d'abriu, dab la pujada de las temperaturas, lo torn de las auringlas e l'aparida de las flors dens lo paisatge e suus frutèrs, que se'n va temps de desentutà's e que convidi los auditors a ua quista de las maurilhas, permor la sason que comença.

- Que's tròban maurilhas en Gasconha ?

E òc, n'ei pas causa hera sabuda, totun que possan maurilhas en Gasconha. Los iniciats que las tròban mei que mei per las vaths montanhòlas mes que n'i a tanben quauquas uas en plana en seguint los arrius qui baishan de la montanha e a còps los lors afluents màgers.

- E'ns podetz descríver drin aqueth camparòu ?

La maurilha, o meilèu las maurilhas, permor que i son mantuas espècias, que son ua familha de camparòus de la division deus ascomicèts. La division deus ascomicèts qu'ei un ordi de camparòus qui's fòrma las espòras en ua mena de saca nomenada asc. Aqueths ascs que petan e que liberan las espòras a fin e a mesura qui lo camparòu e madura.

Com at digoi, que i a mantuas espècias de maurilhas mes que las podem espartir en dus grops tà simplificar la descripcion. Las maurilhas que son camparòus cavats au contra deus cèths, per exemple, qui son camparòus plens. Totas las maurilhas que's coneishen a un pè de color blanca a crèma en passant per l'òcre o lo jaunós, sovent en.hlat a la basa, en "pata de gat", passat per un cap aperat mitra, hèit d'ulhaus (alveòles) desseparats per còstas planeras e regdas. Aquera mitra qui alura drin un nid d'abelha que's revela hòrt policròma en foncion de las espècias e deus subjèctes au perhons de la quita espècia. Que varia deu blanc au negre dab ua preferéncia tau castanh, tau burèu e tau gris. Las maurilhas deu grop de las comunas e de las blondas que presentan generaument mitras mei arredonas e l'organizacion deus ulhaus e de las còstas qu'ei mei irregulara entant qui las maurilhas deu grop de las conicas e de las hautas que son sovent mei prendivas dab ua estructuracion de las còstas e deus ulhaus mei regulara. La mitra qu'ei estirada en sucre de uèrdi o en nau de catedrau e que's remarca ua vareta caracteristica a la juntada dab lo pè.

Las maurilhas que pageran generaument 5 a 15 cm de haut e la loa aulor qu'ei agradiva per estar feblòta.

Se i a riscs de confusion ?

Que i a ua confusion grossassa raportada peus farmacians, dab los vielhs fallus quinpudir mes ne son pas posoèrs e de tot biais l'aulor de caronha que passa lèu l'idea de gostà'us. Lo maurilhon, qui possa volentas au ras de las maurilhas qu'ei ua maurilha dab la basa de la mitra distanta deu pè. Qu'ei un camparòu minjader qui n'a pas la valor de las espècias-tipe. De hèit, lo dangèr màger que vien sustot de las giromitras, ua familha de camparòus mortaus qui s'encontra meilèu en montanha dab los peguèrs. Mes n'ei pas briga complicat de'us coneísher dab lo lor cap cervelifòrma de color castanha o rossa, shens ulhaus.

- La maurilha qu'ei un camparòu de gran renom, totun, e la podem consomar shens avisà's ?

Que s'i cau avisar, las maurilhas crudas o mau cueitas que son posoèras, qu'arcaben emolisinas (toxinas qui atacan las globilhas rojas de la sanc) e que pòden provocar destorbs deus grèus, dinc a l'anemia. Mes aqueras toxinas que son termolabilas, tà díser que's destruseishen dab la calor. Se voletz consomar las vòstas maurilhas fresc-cuelhudas, que las cau donc har còser bona pausa a mei de 60 grats, e shens cubèrton tà que las toxinas e s'esbassiben. Mes çò de miélher qu'ei de las har secar purmèr de las aprestar. E de las minjar en quantitats mendretas e espaciadas, entà virar los riscs d'ua auta emposoada, hera mei riala totun. Que s'ageish d'ua ataca au sistèma nerviós centrau observada ençò de paucas personas empermor d'ua toxina qui n'an pas enqüèra identificada.

Avetz conselhs de preparacion ?

La maurilha n'a pas lo son parion en saussa, dab crèma fresca, tà acompanhar carns de tot ordi. Que las podetz ensajar en risòtò o dab granas pastas italianas. De-qui-ne i a que la serveishen en moletas atanben. E lo gariat dab maurilhas que hè viéner l'aiga en boca.

- A quin moment possan las maurilhas ? E quant dura la sason ?

La sason de las maurilhas que comença sovent a la dusau tirada de març per las planas gasconas e que s'esperlonga dinc a la dusau deu més d'abriu mes que pòden estar mei dorivas en foncion de las espècias e sustot dab l'arrecauhament climatic. Adara que's senhalan maurilhas tanlèu lo més de heurèr locaument. En un plaçar, lo pos ne passa pas un més en generau e que puja au briu deus dias e de las setmanas de cap a las montanhas e l'altitud. De tau mòde que s'i tròba maurilhas au més de junh enter 1700 e 2000 mètres peus Pirenèus.

- Purmèr de minjar maurilhas, que las cau trobar. E'ns podetz ajudar a localizar drin los plaçars ?

Las maurilhas que demandan aiga, lutz, glucidis, mineraus, cellulòsa e autes compausats organics. Que las calerà donc cercar purmèr au ras deus arrius, de las honts, de las vielhas mairs deus gaves a còps, mes tanben deus arbos mei balhós en glucidis : los hreishos, los frutèrs (pomèrs mei que tot), los aloms, los averanhèrs, los aseròus, las betoras, lo boish e en montanha los avets, los piceas e los pins. E ne calerà pas esitar a hodilhar las aureras on i a drin mei de lutz, los segars tanben.

Avetz endicas tà guiar los començants ?

La maurilha qu'arriba a la prima dab ua tira-cordera de camparòus de la soa familha com los maurilhons, las vèrpas, e subertot las "aurelhas de vetèth" o pezizas veadas. Los començants que coneisheràn los plaçars a maurilhas en observant aqueras espècias qui possan dens los medishs endrets. Las aurelhas de vetèth que davantejan las maurilhas d'ua o duas setmanas, los maurilhons que son contemporanèus o esquasi e las vèrpas qu'arriban drin après. En mei de la parentèla quauquas plantas que son endicas de bon coneísher : lo pè d'arrat (anémone sylvie), la ficària, la gèira, l'aseròla, la mineta (oxalis), la lenga de vaca, l'isopira e sustot l'alhiva (ail des ours) qui enflòca sovent lo sòu de las maurilheras. Que cau har uelh on los aigats an hregat lo sòu, on las bèstias an esventrada la tèrra e on los bohons an bohat permor las arrasics deus arbos, se son blaçadas, qu'abarrejan glucidis.

- Vos qui consacratz hera de temps a observar la natura, avetz notat un anar de las sasons de las maurilhas au briu deus ans ?

21 ans qu'an passat despuish qui trobèi las meas purmeras maurilhas. Shens que'm vedi via d'amuishar arren suu plan scientific, que'm sembla qu'aqueth camparòu e la soa parentèla que pateishen de l'arrecauhament climatic e notadament de l'arrerpè deus ivèrns observat drin pertot depuish 2012. Que trobavi mei de maurilhas, de maurilhons, de vèrpas e d'aurelhas de vetèth en plana dens lo briu de las annadas 2000 on los ivèrns èran mei hreds permor que son espècias qui demandan pro de hred entà fructificar. Mes aquera baisha deus efectius que's pòt explicar tanben per la pollucion deus sòus qui arrecoteish sovent a las arribas...

Adishatz a tots. Qu'espèri aquera cronica que'vs balharà idea d'anar busoquejar drin drin parçan. Tà ajudar, lo còp qui vien que parlarèi de mossarons.