Lo climat a las totas e l'umanitat au prem
Lo climat a las totas e l'umanitat au prem
Adishatz !
Que vam guardar los mossarons au frigidari tà l'an qui vien. Just abans las vacanças plan meritadas, que'm sembla mei pressat de'vs parlar enqüèra drin deu climat e de la meteò. Ne se v'averà pas escapat ua passada de calorassa de compte har qu'aparí en França e en Espanha d'aquestes dias. E aquera hèita qu'apèra ua tropa d'observacions.
Defenicions e precisions suu compte de la calor
Que començarèi per un tropet de defenicions tà balhar lo cadre scientific deu noste prosei. En meteorologia que parlan de calor moderada quan las temperaturas e arriban o passan los 25 grats e de calor hòrta quan arribam o passam los 30 grats a l'ompra e a l'acès. Que s'i parla de pos de calorassa, de passada de calorassa o d'andada de calorassa quan lo termomètre e passa los 35 grats a l'ompra au mensh dus dias de hiu en un endret. Que s'i parla de hulada o de pic de calor quan lo mercure e passa los 35 grats sonque un dia au medish endret. En devath de 35 grats o mantuns dias entre 30 e 34,9 grats de hiu que s'i parla de hulada o de pos de calor com aparí per exemple a las prumerias deu més d'abriu de 2011 a noste. Totas aqueras defenicions e precisions que son tanben lo parat de brembar la calorassa que còsta hera a la santat deus umans non solament permor las temperaturas a mei de 35 o 40 grats que son ua esprava tà tot organisme mes enqüèra permor que's doblan sovent d'ua pollucion permor de las particulas finas o de l'ozòne. Shens desbrombar la calorassa qu'afavora mauhuecs e un climat mei caud que provòca ua aumentacion de las sensènas dens l'èr. Dab per consequéncia ua haussa sensiva de las patologias respiratòrias e de las alergias.
Lo contexte climatic en França deu Cap d'An enlà.
La tempsada o l'episòdi de calorassa d'aqueste més de junh que s'inscriu dens ua tendéncia déjà plan cauda en França despuish lo més de mai vist que mantuas localitats gasconas que son arribadas a 35 grats, senon que'us passèn, peu torn deu 20 de mai. E qu'ei tanben lo parat de brembar que relhevèn entre 25 e 28 grats en Biarn, au Bascoat e per las Lanas aqueste Cap d'An.
Descripcion e mesa en contexte de l'episòdi de calorassa deu més de junh
Aquera calorassa qu'arribè en Aquitània au 14 de junh e que ganhè la quasi totalitat deu territòri francés d'aviada. Que comptèi cinc dias de hiu a mei de 35 grats e los termomètres gascons que toquèn au som enter lo 17 e lo 18 de junh. Lo dissabte 18 qu'estó tarrible mei que tot dab un sarròt de recòrds mesaders o absoluts qui cadón : 43 (42,9) grats en Miarritz, mei de 43 locaument per la lana girondina e enter 41 e 43 grats en Gironda, suu departament de las Lanas e de l'oest de Biarn au Bascoat. Qu'ei la calorassa mei doriva jamei enregistrada en França, la purmèra de l'istòria climatica coneishuda qui s'avia a la purmera tirada deu més de junh. En 2003 ua auta calorassa, pro comparadera, que s'aviè au començar de la dusau tirada. Aquera calorassa deu més de junh de 2022 qu'ei mei hòrta e espandida que las de las annadas 1940, notadament 1947, qui son sovent mentavudas peus mediàs e uns climatosceptics. Dens las annadas 1940 lo climat d'Euròpa que passè un cicle de continentalizacion, un drin com entre 2005 e 2011. Lo temps sensiu que's hasó donc mei sec, mei caud en estiu mes tanben mei hred en ivèrn. Lhevat qu'ad aquera epòca los espisòdis de calorassa n'anavan pas tan luenh e ne pujavan pas tan de cap au nòrd suu continent, ne duravan pas autan e sustot los 40 grats que constituivan ua barra mitica rialament passada. Per venciva aqueste episòdi ne l'ac tien pas haut au de la fin deu més de junh de 2019, istoric, qui vedó peu purmèr còp localitats deu territòri francés a tocar, e quitament a passar la barra de 45 grats, dab 46 grats oficializats aus entorns de Montpelhèr e de Nimes. Tà clavar aquera radioscopia braca que cau insistir suu hèit qu'aqueth episòdi de caumàs e s'inscriu dens ua tendéncia climatica navera en Euròpa. Despuish 2015 lo continent sancer qu'ei tocat per passadas de calorassa, sovent mantuas cada estiu, mei hòrtas e qui tiran mei anar mei luenh de cap tà l'est e au-delà deu cerquit polar.
Subercauhament e capvirada climatics a l'escala planetària
La calorassa de la setmana passada qu'ei sonque la declinason regionau d'un climat destermenat a l'escala planetària. Lo subercauhament qu'ei generau un detzenat d'ans hè e riales son los endretòts dab temperaturas normaus o en anomalia negativa quan los miscaps climatics màgers e's multiplican. Au-darrèr deu Canadà l'an passat Índia que sòrt de juntar l'aròu, mensh anar mensh selècte, deus país qui toquèn o passèn la barra deus 50 grats a l'ompra e a l'acès. Òr, 50 grats a l'ompra e a l'acès qu'ei considerat com lo lindau a partir deu quau la temperatura e questiona la vita de tot individu en bona santat. L'arrecauhament climatic que s'abriva mei anar mei, dens un article recent lo meteorològue presentator Guillaume Séchet que parlè d'ua haussa de 0,88 grats a l'escala de França entre 2011 e 2020, contra ua haussa de 0,1 a 0,3 grats per decenia abans 2010. De tau mòde que Meteò França estó forçat d'abandonar las nòrmas climaticas basadas sus las observacions de 1981 a 2010 tà naveras nòrmas establidas enter 1991 e 2020 permor n'èran pas briga mei adaptadas au climat de uei. En un second dorsièr deu son siti, lo quite Guillaume Séchet qu'apèra la nosta atencion sus ua auta evolucion inquietanta deu climat : despuis 2021, las cintas anticiclonicas subtropicaus, la de l'emisfèr nòrd qu'ei mentavuda celula de Hadley, qu'an hèit un saut de 1500 a 2000 quilomètres de cap aus pòles. La posicion mejana actuau de l'Anticlòn deus Açòres qu'ei situida enter Londres e Berlin e lo flumi oceanic qui caracterisava lo climat noste qu'ei travat a de bon : çò qui explica enterautes la sequèra actuau en Euròpa. La circulacion generau de l'atmosfèr qu'ei capvirada au pregon e aqueth desplaçament que davanteja ua trasmudason màger deu climat mondiau.
Projeccions deus especialistes, responsas e solucions collectivas e individuaus
La màger part deus especialistes que son categorics : l'arrecauhament climatic que s'abriva e non deisha pas nat dobte l'episòdi de calorassa d'aqueste més de junh qu'ei just l'ua de las manifestacions d'aqueth arrecauhament. A la cauç d'aqueth arrecauhament que i ei l'aumentacion sensiva de la concentracion de gas a efèit de sèrra emetuts per l'òmi dens l'atmosfèr. Aquera concentracion qu'ei tan talament hòrta que demandarà mantuas decenias o meilèu segles a la natura tà normalisar la situacion e tornar lo climat au nivèu d'abans 1990. Demesir màgerment las emetudas de GES que permeteré d'alentir e de limitar la haussa de las temperaturas après 2050 sonque e qu'at avem a har se volem sauvar los nostes arrèrhilhs d'ua abrivada tarribla dens la dusau tirada deu segle. Mes los tecs que son ancorats au pregon e tots los de bon animor ne saben pas tròp quin poderén har anar las mentalitats e los vívers. Meilèu qu'arrèstar tau o tau encausa d'emissions en urgéncia, segon l'anar deus regimis dietitics entinoats abans l'estiu e qui tròp sovent mau-escaden, que'm sembla los ciutadans conscientisats que's deven virar a petits drins de cap a navèths vívers mei arrespectuós de l'enviroament e deus de mei. La sobrietat urosa qu'ei un concèpte avienent quan s'i parla hera de transicion e quitament de horquejada ecologica. Sustot qui's pòt revelar rentau suu plan economic e aisit de hicar en practica shens aténder la permission deus governants tròp sovent tienuts peus grops de premuda de l'Ancian Monde. Los qui demoran a la campanha que's poderén har anar drin de casau, s'an un endret, qu'an lhèu drin de lenha ad arrecaptar tà's cauhar l'ivèrn. Non solament qu'ei mei ecologic, mes enqüèra qu'ei a gratis, au contra deu gas qui còsta mei anar mei car. Au risc de desplàser, un ordi de decreishença saupicat dens la nosta vita vitanta que poderé ajudar ad aquera transicion : shens anar de cap a l'interdiccion qui's revela sovent contra-productiva que poderén aviar ua caça au suberpès dens la vita de tot cadun, permor lo superflú qu'a quasi tostemps un còst environamentau tarrible. Optimisar l'utilizacion de las autòs, reservar l'usatge deu numeric a çò d'essenciau (n'èm pas forçats d'alucar un ordinator o ua consòla entà jogar o desavejà'ns) que son l'uas de las pistas de seguir, shens càder dens la distopia deu còdi sociau a la Cinesa. E l'aiga bevedera desperdiciada tà plear piscinas privadas que deveré costar e de quant mei car au par de la qui ei utilisada tà béver o har possar quate pès de tomatas.
L'ahrescada de las eleccions legislativas francesas
Tot aquerò qu'ei plan beròi mes que'ns deisham lhèu drin enganar per espèrs boharòcs. Com hera d'observators e de militants l'irrupcion de la calorassa just abans lo dusau torn de las eleccions legislativas que'm semblava ua coïncidéncia de compte har qui podè mobilizar mei tots los ciutadans sensibilizats au tema de l'enviroament e de l'arrecauhament climatic, notadament los joens, sustot qu'aqueth tema ei au còr deu desbat public despuish la campanha presidenciau. La resulta qu'ei decebedora. Los mei joens, los qui seràn mei pertocats per l'arrecauhament e las soas consequéncias, que son demorats a casa. Qu'estiman a 40% la proporcion deus mensh de 34 ans qui ne son quitament pas inscrivuts sus las listas electoraus. Se considerar la politica ne cambia pas arren e donc ne serveish ad arren de votar n'ei pas lo pròpi deus joens qu'èi paur que siin drin ninòis los qui s'imaginan la natura de las majoritats politicas en Paris n'a pas nat poder suus desirs e sus las decisions de horquejada a l'escala deu país. Que s'imaginan lhèu los poderós, los iper rics, los qui tienen los grans mediàs e hèn anar un sarròt de politicaires com mariolinas, que van deishar atau totjamei desvolopà's totas las iniciativas altermondialistas shens har votar leis e alargar la fòrça publica quan aqueras e comencen d'encausar un manca vertadèr aus lors cerquits financièrs. Qu'èm dens ua guèrra entre los tenents de la horquejada, de la resiliéncia, de la sobrietat urosa e los de la domesticacion, tà díser de l'acabada d'ua dependéncia totau deus individus a un sistèma suu plan economic e macro-economic mei que tot. Que son enqüèra tròp riales los qui n'an consciéncia. La resulta de las eleccions legislativas que questiona lo pensar e la volontat reau de la societat francesa, e pas sonque, dens aqueth hèit. Díser qu'aimam la natura e que'ns chepican hera la pollucion e los problèmas environamentaus ne còsta pas arren e qu'ei drin la mòda en aquera epòca superficiau e narcissica on un sarròt d'individus e cèrcan a tot hòrt a's réner simpatics a l'imitacion de la màger part deu petit teatre de la tele. Òr l'amor que demanda pròbas e aqueras que's hèn desirar. Quauques setmanas hè François Gémenne, co-autor deu sheisau rapòrt deu GIEC sortit a l'estiu de 2021, que's desbotoè sus un platèu de tele : "Que pensi lo monde que se'n foten ! Qu'èm en democracia, qu'ei lo lor dret de se'n foter. Que'us caleré pausar la question shens tòrcer en demorant ua responsa sancera. Atau que serém fixats." Per çò de men, ne voi pas adméter la màger part deu monde ne n'an pas nat qué har, que pensi que son drin esparvolats a la mòda de uei e hera n'an pas enqüèra prés la mesura de l'urgéncia e de la grevetat de la situacion. Tà sintetizar lo men prosei lo climat qu'ei a las totas e l'umanitat au prem. Mes au demiei d'aquera tròps n'an pas enquèra plan avalorat lo mauparat. E jo, com tant d'autes, ne sèi pas tròp mei çò qui caleré díser e se quin caleré presentar l'ahar tà que mei de monde e comprenian...
Adishatz !
L'Isabèu e los mossarons / Isabelle et les mousserons (Gascon - Français)
Adishatz,
Au demiei deus camparòus mei recercats, los mossarons que son, e de quant, los mei guilhaires. Que'm còstan tot an centenats de quilomètres d'espederada, sovent en de balles, quan s'esparalassan ençò de monde qui ne'us coneishen pas.
Tà cambiar, la sason de 2022 dens lo parçan de Salias e de Sauvatèrra qu'estó de las mei balhosas. Que me'n avisèi lo 4 d'abriu. Aqueth vrèspe, en me'n tornant d'ua prospeccion peu torn de Bidèren, a quauquas encamadas deu castèth lo men espiar que va estar aperat per un escripet pausat suu tascat contra lo camin. Aquera haginèra qu'èra enviroada d'un aròu de camparolets deu cap crèma e que's coneishèn aisidament mossarons. L'idea que'm prudè, totun ne'us cuelhoi pas, que hasè mau enterpretar la preséncia de la caujòla au bèth miei.
A quauques dias d'aquiu, lo 9 d'abriu, vist la moleta que'm sovienè, qu'avienoi d'anar hodilhar drin lo parçan d'Orion on sabi quauquas mossaroeras. Com èi totemps los uelhs qui s'espian tà dreta e tà esquèrra en caminant, a un quilomètre de casa peu camin deu corbaish sonque, que tressauti e que m'arrèsti suu pic en avisant un aute cerquit de camparolets deu cap burèu au pè d'un avet de Nadau, suu cantèr deu camin. Vivòsta ! Se son d'ataca los mossarons augan !
- As vist la familhòta de mossarons qui sòrten au ras de la via ençò de l'Isabèu, ce'm hèi a la Monica qui trobèi davant la pòrta de Polin drin mei enlà ? De tau mòde qué, quan tornèi passar per Tojar Gran pauques dias après, la familha ne pareishè pas mei.
L'ahar que s'arrevitè lo 22 d'abriu. Aqueth divés ser, just s'èri tornat d'ua cuelhuda de maurilhas en montanha qu'ua autò s'arrestè davant deu portau. Qu'èra l'Isabèu, la nosta vesia de Tojar Gran, qu'avè ua pòcha a las mans dab camparòus per identificacion. Que'us avè trobats sus la parguia en hant drin de netei. Qu'avoi drin la desvira en lutzant la pòcha, que i avè aquiu un bon quilò de mossarons. Qu'èran drin escarbalhats au par deus subjèctes qui sòlen cuélher a noste e permor d'aquò lo Michon de Polin que l'avè conselhat de'us me viéner amuishar. N'avèvi pas jamei vist autant de mossarons en plana, e mei que tot a un quilomètre de casa.
Lo men compte n'èra pas enqüèra hèit. Lo dimenge 24 d'abriu quan passavi davant Tojar Gran, l'Isabèu que m'ahupa permor qu'a hèit ua navera tròba e que vòu saber çò qui'n pensi. Que la segueishi tà hens l'endret e aquiu, au pè d'un aute avet de Nadau, sus l'èrba e horant drin sus la propietat miejancera, ua tresau mossaroera, bera, en linha. Los mossarons que son espés, joens enqüèra, los mei bèths, com petitas sietas, qu'an possat au bèth miei deus iris e l'Isabèu ne'us a pas avisats. Que soi susmavut en vedent un tau palhat de mossarons a l'ahitau de Lasbòrdas. Que demoram quauquas minutas a devisar d'aquera descoberta, deus mossarons, deus lors vívers e de la loa raretat. E au-darrer que preni conjat en hant me seguir un sacotet entà la moleta.
De tot aquò que i a quasi dus més. Despuish la fin deu més d'abriu los mossarons qu'an gahat la pujada, dab las maurilhas, e que'us avem seguits. Totun la sequèra apuish la calor que'us an ganhats a la corruda tanlèu lo més de mai. De tau mòde que son hòrt riales peus candaus e un còp non hè pas lei la plana que l'ac tien haut a la montanha...
A l'Isabeu Hargós.
Isabelle et les mousserons
De tous les champignons les plus recherchés, les mousserons sont, et de loin, les plus facétieux. Ils me coûtent chaque années quelques centaines de kilomètres de marche, souvent infructueux, alors qu'ils se prélassent chez des gens qui ne les connaissent pas.
Pour changer, la saison 2022 dans la campagne de Salies et de Sauveterre fut très généreuse. J'en fus mis en alerte le 4 avril. Cet après-midi-là, en rentrant d'une prospection du côté de Bideren, à quelques foulées du château mon regard fut attiré par un piège posé sur l'herbe tout près du chemin. Ce piège à fouine était entouré d'un cercle de petits champignons au chapeau crème et on reconnaissait sans peine des mousserons. L'envie me démangeait, pourtant je ne les cueillis pas, la présence de la cage au milieu me donnant à réfléchir.
Quelques jours plus tard, le 9 avril, me prenant à rêver d'omelette, je décidai d'aller fouiner du côté d'Orion où je connais quelques mousseronnières. Comme j'ai toujours le regard aux aguêts en marchant, à un kilomètre de la maison seulement à vol d'oiseau, je sursaute et m'immobilise sur le champ en apercevant un autre cercle de petits champignons au chapeau beige au pied d'un sapin de Noël, au bord de la route. Bon sang ! Les mousserons sont de sortie cette année !
- Tu as vu la troupe de mousserons qui sortent au bord de la route chez Isabelle, demandai-je à Monique que je rencontrai sur le pas de la porte de Poulin un peu plus loin ? De sorte que, lorsque je repassai du côté de Touyagrand peu de jours après, la "famille" avait disparu.
L'affaire connut un rebondissement le 22 avril. Ce vendrei soir, à peine étais-je rentré d'une cueillette de morilles en montagne qu'une voiture s'arrêta devant le portail. C'était Isabelle, notre voisine de Touyagrand, elle avait une poche dans les mains avec des champignons à identifier. Elle les avait trouvé dans le parc en faisant un peu d'entretien. J'eus un peu le tournis en examinant la poche, il y avait là un bon kilo de mousserons. Ils étaient un peu matures par rapport aux sujets qu'on cueille habituellement chez nous et pour cette raison Michou de Poulin lui avait conseillé de venir me les montrer. Je n'avais jamais vu autant de mousserons en plaine, qui plus est à un kilomètre de la maison.
Je n'étais pas au bout de mes surprises. Le dimanche 24 avril alors que je passais devant Touyagrand, Isabelle me hèle car elle a fait une nouvelle découverte et elle veut savoir ce que j'en pense. Je la suis à travers la propriété et là, au pied d'un autre sapin de Noël, sur l'herbe et empiétant un peu sur la propiété mitoyenne, une troisième mousseronnière, grande, en ligne. Les mousserons sont épais, jeunes encore, les plus grands, comme de petites assiettes, ont poussé au beau milieu des iris et Isabelle ne les a pas vus. Je suis fortement ému devant un tel parterre de mousserons au quartier Lasbordes. Nous restons quelques minutes à discuter de cette découverte, des mousserons, de leur mode de vie et de leur rareté. Après quoi je prends congé la besace garnie pour l'omelette.
De tout cela il y a près de deux mois. Depuis la fin du mois d'avril les mousserons ont pris de l'altitude, avec les morilles, et nous les avons suivis. Cependant la sécheresse puis la chaleur les ont pris de cours dès le mois de mai. Si bien qu'ils sont fort rares dans les pâturages et une fois n'est pas coûtume la plaine tient la dragée haute à la montagne...
À Isabelle Hargous.
Adishatz !
