Heurèr Heurèris (cronica Radiò País)
Heureris
Adishatz !
Com at vedom lo darrèr còp Heurèr qu'ei lo dusau més de l'an e lo darrèr deu calendari meteorologic. Uei, entau numèro 2 d'aqueras cronicas, que'm voi esperlongar drin suu tema de la meteò de Heurèr permor que i son ua tropa de causas a díser e quauquas ideas preconcebudas a denonciar.
Purmèr, au risc de'vs decéber, Heurèr, suu plan climatic, n'ei pas lo més mei hred de l'an. En generau Genèr qu'ei mei hred d'un grat haut o baish e a noste lo més de Decème qu'ei sovent lo dusau. Lavetz, d'on vien aqueth créder tant espandit ? A la mea idea l'aparida de més de Heurèr suberhreds com lo de 1956 o de passadas de hred mordent en heurèr qu'ancorèn au pregon aqueth pensar dens la memòria e l'inconscient de l'umanitat. De mei lo cervèth uman que ten a liçar, normativar e idealizar lo passat, e lo hèit climatic n'escapa pas ad aquera sedimentacion màgerment gloriosa e epica. Atau lo monde que's bremban mei aisidament deus ivèrns e deus més de heurèr ivernejants que deus doç.
E donc, perqué Heurèr n'ei pas tan hred a noste (en mejana e en generau) au par de Decème e de Genèr ?
- Au purmèr de heurèr los dias qu'an pravat d'ua òra e empermor de l'inclinason de la Tèrra lo só qu'a pujat drin au cèu.
- De mei, dab aquera inclinason de la Tèrra las distàncias a córrer per las tropas d'èr torrat despuish las regions arcticas que son mei longas e deu còp qu'an mei de temps entà s'arrecauhar drin abans d'arribar.
E totun que pòt har un hred deu diable en Heurèr sustot qui las resèrvas d'èr glaciau tòcan sovent au som au començar deu més de cap au Pòle e a la Siberia. Behida los mei anats que's bremban deu tarrible més de Heurèr de 1956, trenta dias de torrada a – 20 grats en França. En Gasconha que relhevèn - 11 grats en Miarritz, - 14 en Tarbas, - 15 en Bordèu e Pau, - 17 au Mont, - 18 en Aush, - 19 en Tolosa, - 22 en Agen, enterautes. E que pagerèn dinc a 80 cm de nèu en Bordèu e 1 mètre en Arcaishon. Mei recentament los més de Heurèr de 1986, 2005 e 2012 qu'estón tanben caracterizats per passadas de hred escosentas en Gasconha dab torradas entre – 10 e – 20 en plana.
Ailàs, dab l'arrecauhament climatic, quauques ans hè, los més de Heurèr que s'estremvian mei anar mei de las nòrmas ivernaus, més de Heurèr com 1960 e 1990, isolats e considerats com anormaument doç au segle vintau que semblan vaduts la regla au dia de uei. D'ara enlà, se s'escaderàn tostemps més de Heurèr deus hreds, los equilibris deus segles passats que semblan a's rómper e las darreras setmanas deus nostes ivèrns que's deverén har mei anar mei primaveras au briu deus ans.
De hèit, mei que l'inestabilitat meteorologica consacrada per l'arreproèr "Heurèr, un dia de bèth, un dia de lèd" e qui n'ei pas lo pròpi d'aqueth més, las estatisticas e las observacions que botan suu candelèr un ordi de bipolaritat climatica. Bipolaritat a l'escala deu més sancer dab més glaciaus com en 1956 e 2005 o primavèrs com en 1990 e 2021. Mes tanben bipolaritat au perhons deu quite més de Heurèr dab segon los cas ua tirada hreda e ua auta doça (o lo contrari) ua decada doça tà començar e duas hredas per fenir (e l'arreboish.) A mensh que non sia la combinason doçor au començar e au sortit, hred au miei (e l'invèrse.) Shens desbrombar l'aparida de més de heurèr tarriblament mieitejats e fadàs.
Aqueth caractèr virolèr, bipolar, senon escusèc deu temps de Heurèr n'a pas escapat a l'aubi deus nostes davancèrs com ne testimonhan lo sarròt d'arreproèrs qui'ns deishèn. Se quauques uns, meilèu au Nòrd de França, e'ns avisan deu caractèr ivernau potenciaument mordent d'aqueth més (Heurèr lo mei brac deus més qu'ei lo sordeish tà tots, Heurèr ivernejant qu'esvarja aus mei hredolics), tròpeduns que'ns previenen de'ns menshidar d'un dusau més tròp primavèr :
- Miélher vau la vop a la poralhera qu'un òmi en camisa en Heurèr.
- Miélher vau lo lop au tropèth qu'un més de Heurèr tròp bèth.
- Se Heurèr a bèras hilhas, Març que las i pilha.
- Quan la chaveca canta en heurèr, Boèr estauvia't lo palhèr !
- Quan lo gahús tuta en heurèr qu'avem l'ivèrn darrèr.
E, segon ua dita deu men gran-pair, malaia lo qui's trufa d'un heurèr (tròp) flaunhèc : "Se Heurèr ei tròp primavèr a còps lo paisan que se'n arrid : Heurèr, Heurèris, que te n'ès anat e non t'èi vist... Lavetz, lo més de Heurèr que's vira de cap tau més de Març e que'u demanda : "Prèsta me'n un ! Prèsta me'n dus ! Prèsta me'n tres ! Prèsta me'n quate ! Que te'us i hèi tots pena abàter.""
Aquera dita populara qu'apèra lo noste arrespècte permor de la soa justessa. De hèit, suu plan meteorologic, los darrèrs dias de Heurèr, o meilèu los purmèrs de març que s'avienen sovent dab la darrèra estrèita de l'ivèrn e/o l'arribada de las marcescadas au-darrèr de quauquas setmanas assorelhadas e tebas.
Deu flaunhaquèr d'uns més de Heurèr que'ns arribè tanben aqueth arreproèr plan coneishut "La nèu de Heurèr la garia que's l'empòrta au pè" e ua varienta mei localizada : "Lo darrèr de Heurèr que s'empòrta la torrada au pè."
Tà clavar, mentavem un tropet d'arreproèrs a valor de pronostic o de prevision meteorologica suu compte de Heurèr. Deu temps qui los paisans de noste ne gausivan pas de las previsions meteorologicas modèrnas, que s'i hasèn drin a devinar lo temps deus dias, de las setmanas, deus més, senon de l'an a viéner. Plaçats au començar de l'an cronologic mes tanben en un temps alentit e de pensaments just abans l'abrivada deus cicles agricòles, los més de Heurèr e de Genèr que's prestavan de bon grat ad aqueras endivinacions de casa hèitas. "En Heurèr ploja shens fin que hè l'an balhós e benedit" ce ditz un arreproèr franchimand." En Gasconha, lhèu empermor deu caractèr virolèr deu més sancer a noste, hera que's basèn suu temps deu dia de Candelèra, lo dus de Heurèr, e que s'estermièn a predíser lo temps per quaranta dias. "Sorelh de la Candelèra, quaranta dias l'ors a la tutera." "Desempuish la Candelèra Quaranta dias l'ivèrn enqüèra L'ors alavetz qu'ei entutat ; Se hè sorelh, aqueth dia, que plora E ditz que l'ivèrn qu'ei darrèr ; Se maishant temps hè Que ditz que l'ivèrn qu'ei passat."
Au moment d'aviar aquera obrada que voi díser l'esmav qui s'apoderè de jo a fin e a mesura qui la redaccion n'avançava. Dab lo sentit ponhent de demandar a ua civilizacion defuntada de parlar d'un més de heurèr d'ara enlà eth medish aus arpunts. Contra tot çò qui sabem de la variabilitat naturau deu climat e de la meteò, lo temps qui avem adara, descarat au pregon per l'arrecauhament climatic n'a pas mei gran causa a véder dab lo qui'nse parlan los arreproèrs suus quaus s'apeè la mea cronica. A casa la darrera torrada que puja au 26 de genèr, las junquilhas que son passidas quinze dias a e tot ser, au bòsc, los ausèths que cantan a hen de cap com solèvan au més d'abriu e de mai un còp èra. Las trasmudasons que son tan talament rèddas e poderosas qui nat especialiste ne'ns saberé díser on ne seràm d'ací cinc ans, dètz ans, vint ans. Lo còp qui vien que cambiaram de tèma. En demorant, bona continuacion a l'escot de Radiò País.
Adishatz e portatz-ve plan !
Heurèr (février) - cronica Radiò País n°1
Quauquas pensadas suu compte deu més de Heurèr
Adishatz !
Que soi plan urós de'vs har drin de companhia dab las meas naveras cronicas sus País e qu'espèri que passaram quauques bons pausòts amassas.
Uei, per començar, ne se v'a pas escapat qu'èm au més de Heurèr. E donc, que voi díser causòtas suu compte deu dusau més de l'an. Per estar lo mei brac Heurèr qu'ei lo mei complicat de prononciar deu calendari gascon, b'at saben los mens ancians eslhèves. E las varientas hrevèr, herevèr e hiurèr qui s'encontran capvath Gasconha ne son pas mei aisidas.
Heurèr qu'ei gessit deu més latin Februarius, derivat deu vèrb Februare qui vòu díser "purificar." E qu'ei interessent de notar qu'existiva dens l'ancian calendari roman un dia consacrat a un rituau mentavut Februa, lo 15 de Heurèr.
Suu plan istoric lo més de Genèr e lo de Heurèr que serén estats hornits au calendari roman sonque de cap a 713 après JC peu rei de Roma Numa Pompilius.
Per çò de la longor lo més de Heurèr que compta 28 dias e 29 los ans bisèsts despuish l'adopcion deu calendari Julian per Cesar en 46 Abans JC.
Segon ua legenda l'emperaire Auguste qu'averé hornit au més d'Aost un dia panat au de Heurèr de tau mòde que lo son més comptère autan de dias com lo deu son davancèr.
A noste, Heurèr qu'ei lo darrèr més de l'ivèrn meteorologic e qu'arcab uas datas de compte har dens lo calendari liturgic entaus credents. Lo 2, qu'ei lo dia de presentacion deu senhor au temple, mes tà la màger part deu monde qu'ei Candelèra ont s'i hè crèspas. Lo Dimarç lardèr, lo Dimèrç cierós e Quaresma qui s'escaden sovent en Heurèr mes pas tostemps, que son tanben datas ont la tradicion religiosa e s'acòrda au mei har dab los ritis pagans autorn de la lutz qui prava e de la vita qui torna. Que son los carnavaus segur, mes tanben totas las legendas pireneanas autorn deu desvelh e de la desentutada de l'ors.
Tà clavar aquera purmèra cronica que horneishi qu'existeishen en gascon un sarròt de mots e de vèrbs entà caracterizar un ordi de temps qui vòlen especific deu més de heurèr. Heurejar o Heurerejar qui vòu díser har un temps de Heurèr. E lo men gran-pair que m'avè ensenhat un vielh mot de Salias, Heurèris, qui s'arrevira per "temps de Heurèr". Sonque tres més deu calendari gascon e gaudeishen d'aqueras favors, Heurèr, Març e Novème. Mustra de l'arrespècte e de la cranhença qui lo dusau més de l'an e inspirava aus nostes paisans d'un còp èra suu plan meteorologic. Mes aciu qu'avem mestior entà un dusau batent. En atendent que'vs desiri ua bona continuacion a l'escot deus programas de Radiò País.
Adishatz e hètz beròi !
