"Bèth topin, bona garra"

Adishatz,

L'article qui segueish que cab los documents supòrt e uas fotòs de la mea conferéncia suu tèma deus mossarons deu 19 de març en Sauvatèrra... Entaus qui la s'an mancada e los qui tostemps hami de léger quauquarren en Gascon.

Conferéncia mossarons en Sauvatèrra

Adishatz a tots ! Planvienuts ad aquera conferéncia debatuda suu tèma deus mossarons. Que començarèi per uas questions, o meilèu un sondatge*. Qui de vosauts a déjà vist mossarons ? Qui de vosauts a vist/trobat mossarons l'an passat ? Mensh de dus ans hè ? Mei de cinc ans hè ? Mei de dètz ans hè ? > Los mossarons que hèn parlar, saunejar lo monde mes ne son pas tan aisits qu'aquò a trobar. Çampar la loa popularitat que s'ahorteish o que's neureish de duas dadas : 1 que son meilèu riales lhevat en uns parçans de plana e en montanha, 2 que son d'un interés màger suu plan culinar e d'autan mei recercats que possan màgerment au sortit de l'ivèrn quan las "frutas"minjadèras e son rialas dens la natura.

Problèmas de nomenclatura populara e scientifica :

Purmèr de'ns har tà hens deu subjècte que'ns cau tanben precisar de quina espécia e vam parlar. Au men sabut la cultura populara qu'a aprigat a tot lo mensh tres espécias de camparòus devath lo capèth de "mossaron" : lo cama-sec (marasmius oreades), lo honilh (clitocybe geotropa), tots dus aperats locaument mossaron d'abòr per opausicion au mossaron de primtemps (calocybe gambosa) lo qui'ns interessa uei. Lo parat que se m'ei dat de brembar la nomenclatura locau e regionau deus camparòus que's pòt revelar dangerosa tà la santat deu monde vist que d'un vilatge l'aute un nom que pòt designar duas espècias desparièras, se lo cas ei ua minjadèra e l'auta posoèra... Tà lhevar tota ambigüitat que solem mentàver lo nom scientific (latin.)

E aquera precaucion que's revela d'autan mei necèra qui lo mei un camparòu ei popular/recercat, lo mei e'u coneishem noms locaus e regionaus. Per çò deu noste mossaron en mei de tots los derivats franchimands e occitans (mossirons, mosserons, mosseiron, etc.) que podem mentàver : muscat, blanquet, braguet, brignolle, courcouliette, maggin, avrillot.) Suu plan etimologic mossiron que pujaré tau latin tardièr mussirio, de la soa fòrma acusativa mussirionem. En Anglatèrra lo tractament fonetic deu latin tardièr mussirio/mussirionem qu'a amainadat lo mot "mushroom", adara emplegat com tèrmi generic qui designa tots los camparòus, a l'exemple deus nostes parçans deu Nòrd de Biarn on lo mot cèth e designa alencòp los cèps e tots los autes camparòus.

Per çò de la nomenclatura sapienta, au briu de las descobèrtas e deus estudis que s'i a parlat de Tricholoma Georgii, apuish Lyophyllum Georgi tad arribà'n a Calocybe Gambosa, qui s'arrevira per "Bèth topin, bona garra," Belle tête, beau jarret.

Monografia deu mossaron (morfologia, biotòps, víver, riscs de confusion, interés culinar, poders/proprietats...)

Los incondicionaus deus Sents deu calendrièr e deus merquants cronologics que'm perdonin, lo nom scientific navèth, calocybe gambosa, arrevirat per "Bèth topin, bona garra", que s'avien e de quant mei au noste camparòu au par de l'ancian Lyophyllum/Tricholoma georgii, "tricolòma de la Sent Jòrdi." Permor l'es.hloron de la moleta de Pascas qu'ei sovent tonholet.

Lhevat uas varientas com la fòrma jauna (calocybe gambosa var. flavida) qui vien a còps devath deus hreishos, lo mossiron qu'ei un cèth tot de color clara, blanc, blanquishòt, burèu, crèma.

Aus mei avisats ne'us averà pas escapat, la màger part deus individus qu'amuishan ua tonha centrau au dret deu cap. Aquera tonha caracteristica que l'a valut lo chafre de « divin bossu » ençò deus sons adèptes francés e que persisteish sovent en hant se vielh quan lo capèth a fenit de s'espandir en tot s'arcussant drin de cap tà la marge... Aqueth capèth, d'aspecte sovent credós e alissat, que presenta un diamètre de 3 a 15 cm. Qu'ei espés, emisferic, pro redond mes shens grana regularitat quan joen. Apuish a petits drins que's hè bombat e que s'esparteish en pravant entant qui la marge, beròi enrotlada a las prumerias e vad ondejanta. De tau mòde que los vielhs mossarons e aluran mei sovent las nublas deu cèu o deus dessenhs deus chins qu'ua sieta. Tanben, un sarròt d'amators ne'u saben pas mei conèisher. Au devath deu capèth las lamas que son blanquiosas, primas, estretas e sarradas, esmarjinadas o decurrentas.

Lo pè qu’ei generaument hòrt, drin espessit de cap tà la basa, a còps ventorrut, pro brac (entre 4 e 8 cm de haut en generau), arredond, frème e bèth drin mei brinchut au par deu cap. Per estar concolòr a l'arrèste deu camparòu qu'ei sovent mei clar, totun.

La carn qu’ei plan espessa, frèma, blanca o crèma.

L'aulor qu'ei poderosa, suber plasenta, mesclada e de mau conéisher. Que saben a la haria, au pan, au cogom, au camembert fresc o au cuèr. La sabor qu'ei fina e hòrt agradiva, drin tròp hòrta segon uns amators en hant-se vielhs. Ad aqueth moment deu prosei que voi insistir sus l'aulor qui ei, en mei de la color e de la fòrma lo critèri d'identificacion deus mossirons a còp segur. Lhevat lo molièr o « mair deu cèth » (clytopilus prunulus) qui s'en apressa drin n'an pas nat parion sus aqueth plan. E los qui an déjà humat los mossarons que's veden via de'us conèisher dab los uelhs clucats. Sustot qu'aquera aulor e's pòt percéber a uns detzenats de mètres dens cèrtas condicions.

> Lo mossaron que possa rialament solet, que'u tròban màgerment en tropas qui arriban a còps a centenats d'individus. Que fòrman linhas, ribans, arcs de cèrc o aròus, au grat deu micèli.

> Lo víver deus mossarons qu'ei complèxe. A la crotzada de camins enter simbiotism e saprofitism. Que demandan hèra de mestior organica (notadament glucidis) entà créisher mes que viven chic o mic en associacion dab èrbas e arbos. Per tradicion que'us cèrcan hens los prats (sonqu'aqueths e son mei anar mei polludats e ne'us agrada pas briga), los plèishs, sus las lèias deus camins, las aurèras e suu cantèr de las rotas ont s'estujan volentas au miei de las ortigas. Mei anar mei que colonizan los pargues deus ostaus dinc au còr de las vilas (qu'avèvi recensat un bon detzenat de mossaroèras peus darreraus de Pau) a l'exemple de las nostas vielhas bòrdas gasconas qui, shens qu'at sabossen a còps los quites mèstes, e gaudeishen sovent d'ua mossaroèra perèna per l'entorn a tot lo mensh. Los mossarons que cèrcan plaçars francs de pollucion, hòra man de l'agroquimia e de la DDE. Que disen que'us agrada l'èrba grassa mes que presian autanplan los sòus curts on vaden devath las huelhas de l'an d'abans e que son segassèrs. Manca de poder defenir un biotòp o ua mossaroèra tipe (los mossarons n'an pas lo lor parion tanpauc entà possar ont ne'us atenden pas) que cau reperiar dens lo demiei naturau los endrets on la mestior organica (màgerment vegetau) ne hè pas hrèita, mes tanben los arbos e las plantas a sucre. Los hréishos, los oms, los bidaus, los cassos, los frutèrs, los averanhèrs, l'aubespi, mes tanben e sustot lo bròc nègre o prunalèr que hèn sovent cara d'òste au mossaron. A la termièra enter arbolet e planta los rosacèus com la gavardèra que son tanben renomats entà senhalar lo noste « tonhut divinau. » A la flor deu sòu quate plantas que son merquants deus ecosistèmas ont los glucidis e hèn abonda : la gèira, la lenga de vaca (arum), l'aseròla e la caròta sauvatja. Los biotòps on possan amassa los hrèishos, los oms, la caròta sauvatja e l'aseròla que pòden conjugar mossarons e maurilhas...

Aquera ambigüitat deu víver deus mossarons qu'ei a la cauç de duas estrategias desparièras per çò deu micèli : ua estrategia perèna e ua estrategia colonizaira. L'estrategia perèna que hè vàder mossaroèras qui la durada e passa sovent la d'ua vita umana e qui preexisteishen la loa tròba. Los mossarons que possan tot an o esquasi au medish endret en virant drin autorn d'un arbo o d'ua pleishaga au briu deus ans e segon lo voler deu micèli. Las mossaroèras perènas ne son pas sovent hèra balhosas, los mossarons que i pòden possar mantuns còps l'an mes las duas qui'm coneishi que passan rialament los quinze individus en ua sason. Las mossaroèras colonizairas que son las mei espectaclosas, e de quant. Que hèn irrupcion au paisatge e que s'i esplandeishen com ua supernòva au cèu, causant a l'amator un estrambòrd deus bèths. Las mossaroèras colonizairas que vaden de l'encontre d'espòras, duas a tot lo mensh, dab un jaç de mestior organica e de glucidis en quantitat. Lo micèli que's va brafar d'aquera mestior tà har vàder un sarròt de mossarons au demiei deus quaus uns subjèctes de bèra pagera. Com las mossaroèras perènas las colonizairas que s'i pòden tornar mantun còp l'an. Sonque los efectius de navèths mossarons que demeseishen a fin e a mesura qui lo neuriment deu micèli e s'estadeish. La durada de vita d'aqueras mossaroèras qu'arriba rialament aus cinc ans e la màger part ne'n passan pas tres. Beròja ahrescada entau qui pensava de s'aver trobat la garia deus ueus d'aur.

> Lo nom ancian de Tricolòma de la Sent Jòrdi qu'envita tot interessat a hodilhar los segàs de cap au 23 d'abriu dens l'idea de tastar la moleta. Totun aquera data que sembla d'autan mei reductora qui la frinèsta d'aparida de l'espècia e passa bèrament la de la prima qui ei la soa sason màger. Que se m'ei aparit de'n trobar un 13 de decème o a la dusau tirada de junh. E en hauta montanha peus candaus que son de bon trobar au còr de l'estiu e dinc au començar de l'abòr. Que'us agradan las marcescadas e que pòden tornar sortir suu tard au més de junh au darrèr d'ua passada de plojadassas se las condicions climaticas e son pro frescas.

> Los riscs de confusion deus mossarons dab uas espècias posoèras que son grossassas. A la prima que's cau avisar drin de l'Inocibe de Patouillard, un camparòu mortau qui vien màgerment devath deus tilhs. Campanifòrme quan joen, tirant de cap tau roi o tà l'irange en vadent vielh, qu'ei mensh tonholet, lo cap qu'ei atuquetat, hilut, las lamas que son grisas e qu'a prima la cama. Per manièras, que mentaverèi tanben lo culaurin o entolòma livide, un bèth gariat qui possa en abòr mes qui a las lamas ròsa saumon.

> Los mossarons que son l'un deus es.hlorons de la gastronomia, de la moleta dinc a la saussa de la pèrna d'anhèth au temps de Pascas. Totun, de-qui-ne-i a que'u tròban tròp hòrt lo gost. A la mea idea, lo problèma que vad deus subjèctes mei vielhs, los qui an lo capèth espartit e la marge ondejanta e arcussada. Que caleré deishar aqueths individus acabà's los dias en perpetuant l'espècia, sustot qui son sovent vermiuts.

> Los mossarons que son coneishuts per har baishar naturaument lo taus de sucre dens la sanc, a l'exemple de l'insulina, shens substituí's totun a un tratament medicau contra lo diabète...

Cultura populara e literatura :

> Los mossarons qu'aucupan ua plaça de tria hens la societat tradicionau campanhòla. Per çò deus camparòus, au sortit de l'ivèrn, sonque las maurilhas que'us ac pòden tiéner haut. Mes las maurilhas que son mei localizadas, los ancians qui'm coneishi au parçan de Salias e de Sauvatèrra, los qui demoran peus costalats, ne las coneishen pas. Dab las purmeras asparragas e en demorant las ahragas e las cerisas, los mossarons que son la purmèra auherenda de la tèrra. E com son autan fins com riales que hèn saunejar e shalivar tots los qui'us an tastats un còp a tot lo mensh. Har la moleta deu diluns pasquoèr dab mossarons qu'èra un motiu de fiertat shens pariona.

> Aquera plaça a despart deus mossarons hens la nosta cultura qu'ei estada transcriuta en literatura per dus autors gascons. Ramonet deu Pè de la Vit (Raymond Lajus,) un escrivan gersés deu sègle vintau que'us a consacrat un beròi tèxte eponim, « Los mossarons. » E dens l'un deus sons caps d'|òbra màgers, la novela Que l'aperavan Colorado, l'escrivan biarnés Albèrt Peirotet qu'utiliza los mossarons dens ua escèna deu raconte tà amuishar l'estima e la hidança deu personatge centrau en la familha deu narrator. Auherir ua punhada de mossarons, un còp èra, qu'avè mei de valor que non pas un quilò de cèths...

Adishatz !

* Resulta deu sondatge : Deus qui an assistit a la conferéncia, 46% n'avèn pas jamei vist mossarons o ne'us sabèn pas conéisher. 20 % deus qui an assistit a la conferéncia qu'an vist o trobat mossarons mensh de dus ans hè e 15 % que n'an vist o trobat l'an passat.

Lo tèxte deu Ramonet deu Pè de la Vit :

"Los mossarons

N'an pas esperat la Sant Jòrdi - quan que los sabents los ajan baptiats los "tricholomes de la Saint-Georges" - entà puntejar capvath las sègas o sus la leia deu camp o de la vinha, a la celada e au rebat deu mieidia... Que n'avem minjat en heurèr après bèras sorelhadas. A díser la vertat las marcescadas, se ne'us hèn pas paur, ne'us hèn pas ben mes que cranhen sustot la torrada.

Tanben n'anetz pas bruquejar deu costat de l'èrba seca, atendetz que verdeja - qu'ei aquiu que traucan los prumèrs - e deishatz-los esparbalhà's. Digatz-vos plan que quan la grua passa de cap a Lengon, sustot se vòla haut _ devath l'ala qu'a lo caud _ n'èm pas luenh deus mossarons.

D'ordinari que son segassèrs, mes la defunta mair que'us colhtivava dinca suu sòu, devath los perèrs e los pomèrs. Que prenè guarda solament, dab lenhas, que las garias ne i grapèssin pas e que i getava de preferéncia quauques punhats de hems deu poralhèr e qu'ac arrosava dab aiga de molua : d'aqueth temps ne sabèn pas har divès shens dus pams de la mieitat de molua salada pihada au planchèr e botada a dessalar la velha... Adara qu'an tot truishat e hèit pèrder : las sègas, los varats... Tanben ne siatz pas susprés se la causa vad riala e se vos demandan vint pistòlas d'ua sieta de mossarons. Perqué pas un loïs ? Benlèu que seràn cotats a la Borsa, segur.

Totun la moleta de mossarons entà desjunar lo matin de Pascas - o passats dab un tròç de saucissa mieitat seca deu darrèr pòrc tuat - qu'éra de tradicion ne i a pas longtemps enqüèra... mes on an lo lor mòt a díser qu'ei dens lo chuc de la pèrna d'anhèth : quina sabor vos dèishan lavetz. Perqué donc e's pèrden las mossaroèras ? Perqué n'ensajan pas de'us har vàder com ac hèn entàu camparòu de Paris ? Lo malur que vòu que n'an pas nat supòrt plan determinat com la cosia trufa. Qu'arriban au dia de uei a micorrizar l'arrasic deu casso blanc - lo medish qui hè vàder lo cèp cap-negre - quan sòrt de l'agland, e que vad trufèr. Mes lo professor Dumas - de l'institut micologic deu Pont de la Maia a Bordèu - prumèr especialiste de la question en França - n'arriba pas a fixar los mossarons ni los cèps sus ua planta definida, bròc, èrba, arromèga o arbo. Lavetz que cau deishar har la natura e com la mautractan, que'us at torna e n'ei pas doman que riscatz de har un pleat de mossarons. A ! on ei lo temps d'on los vedètz a córrer sus ua leia de vinha, arruats com condèrs de mentidas o agusmerats au torn d'un tustòc d'èrba hauta, d'un pè de bròc negre o d'alom... e qui hasè díser a la defunta Paulina de l'Esquira deu Cap deu Bòsc qui'us vedèva de luenh : "los mossaroets, qu'an l'aire de pregar Diu, tot solets".

Credetz-me donc : dus ueus brolhats dab un punhat de mossaroets copats en lescas o passats a punt dens la padena un matin de Pascas o de Pasquetas e qu'auratz plan desjunat... çò que vos soèiti de gran còr."

Lo tèxte d'Albèrt Peirotet :

"Que'm passejavi capvath deu bòsc, lo fesilh sus l'espatla, dab Mirzà, la nosta canha, en hant semblants de caçar. Un còp qui passavi proche deu chantièr de Marcèu, que'u saludèi e qu'avièi drin de devís, mes que m'avisèi lèu que'u genavi. Alavetz que tornèi pensar a çò qui lo monde e contavan sus eth. Segur qu'éra un solitari, mes ne'u podí pas créder maishant, com at pretendèn. Au contre, que m'atirava permor que darrèr d'aqueth anar estrange que pressentivi un drame secret.

Un ser qui m'èri endarrerat a marchar hens deus pins, que'm trobèi per escàs deu costat on avè la copa. Que coneishí plan l'endret, mes que hasè nuèit escur e qu'avançavi a plasers. Tot d'un còp que m'estanguèi permor que viení d'enténer musica : Marcèu que jogava de l'armonicà. Qu'èra un aire lent qui coneishí de plan, ua pèça qui aví tribalhat autescòps au piston. Qu'escotèi ua gran pausa aqueth concèrt inatendut, on arretrobavi uns quants tròç qui aimavi : blues e negro spirituals. Marcèu que jogava hèra plan aqueths aires malenconiós, dab un richèr de nuança e ua tendressa qui m'estonèn. Hens la nueit carada, aqueth òmi solàs, qui jogava tad eth medish au miei deu bòsc, que m'esmavó a plorar.

Au cap de dus o tres dias, a boca de nuèit, que vedoi a Marcèu arribar a casa dab quauquarren a las mans. Que'ns portava mosserons. Qu'anava tornar partir autanlèu, mes mair que'u he demorar tà minjar la moleta dab nosauts. E çò qui m'estonè bèth drin, qu'acceptè ; atau, aqueth ser, que'm semblè hèra urós. Que bevó lo noste vinotòt e que parlè hòrt, com si avè devut arretrapar tots aqueths dias de tribalh solitari au miei deus pins. Au son accent de parlar que's coneishè qu'èra pirenenc, de Biarn o de Bigòrra ; mes la votz grava, beròi timbrada e cauta, qu'avè bèth còp intonacions estranjas. Que's vedè que comprenè lo gascon de las Lanas qui parlàvam a casa, totun eth, ne sèi pas perqué, que se'n tiengó tostemps au francés. Qu'éra hòrt entenut au tribalh de per noste : la vit, lo milhòc, lo neurissatge. Qu'èra caçador de palomas, e lo subjèct que'u passionava, mes que's guardava de parlar tròp e ne'u s'escapè jamei nat nom de parçan o de persona, o lo mendre detalh qui averé podut rensenhà'ns suu son passat.

Eth qu'èra curiós de tot. Pair noste, qui èra en medish temps paisan e gemèr, que l'expliquè ric per ric la cuelhuda de l'arrosea. La petita vita hreiterosa deu bordèr lanusquet que'u susprenè, ce semblava. Mentre qui parlava que l'observavi. Que s'éra rasat tà viéner ; la cara usclada, aqueth gran cap de peu negre qui avè, adara tròp long, las dents en aur e aqueth còs prim e tilhut que'u davan, a maugrat de la pelha usada, un aire distingat qui frapava. Lo parlar son tanben qu'èra de remarcar permor ne s'i encontrava pas nada expression argotica o vulgària ; qu'èra lo parlar clar, variat, escricat que's pòt díser, d'un òmi cultivat. A un moment dat que s'avisè que l'espiavi e duas o tres segondas los uelhs sons que s'estèn fixats suus mens. Ne sèi pas çò qui's pensava : e's menshidava de la fascinacion qui exerçava sus jo ? Qu'avó aus uelhs un esclairet, entant qui un arrisolet e l'argussava lo còrn deus pòts."

Tirat de "Que l'apéravan Colorado", Albert Peirotet, Reclams, 1989.